Σπίτι και Σχολείο

Τα πολύ πολύ πολύυυυυυ παλιά χρόνια, ας πούμε πριν από είκοσι χιλιάδες χρόνια, αλλά σε κάποια μέρη ακόμα και σήμερα, οι άνθρωποι που ζούσαν μέσα και από τη γη τους, δεν έστελναν τα παιδιά τους στο σχολείο. Ζούσαν όλοι μαζί μέσα στο σχολείο. Τα παιδιά εκπαιδεύονταν βιωματικά, να αναγνωρίζουν φυτά (διατροφικής και φαρμακευτικής αξίας), να "διαβάζουν" τον καιρό, τη γη, τα ίχνη των ζώων, να γνωρίζουν τη γλώσσα των πουλιών, να βλέπουν περιμετρικά και να ακούν μακριά, και φυσικά, να διηγούνται τις εμπειρίες τους στους μεγάλους, να δημιουργούν με τα χέρια τους τα ρούχα, τα κοσμήματα, και τα εργαλεία τους.  Αυτό που σήμερα ονομάζουμε οικολογική αντίληψη (ή και "οικολογικό αλφαβητισμό") ήταν η ζωή τους, γιατί ήταν και η επιβίωσή τους. 

Από τότε έχουν αλλάξει πολλά. Θεωρίες σχετικά με τη διαδικασία και τα αίτια των αλλαγών υπάρχουν πολλές, όσες και οι θεωρίες εξέλιξης, προόδου της ανθρωπότητας, κτλ. Σήμερα τα παιδιά μας (τα παιδιά του δυτικού πολιτισμού), πέρα από γραφή, ανάγνωση, και αριθμητική, μαθαίνουν ένα σωρό πράγματα στα σχολεία τους: ιστορία, αρχαίες και νέες γλώσσες, φυσική, λογοτεχνία,  θρησκείες και άλλα, μέσα από ένα περισσότερο ή λιγότερο  "ακαδημαϊκό" (δηλαδή θεωρητικό) τρόπο μάθησης. Ολα τα πεδία γνώσης, λιγο-πολύ, του σημερινού μας πολιτισμού, εκπροσωπούνται στα αναλυτικά προγράμματα των περισσότερων σχολείων του δυτικού κόσμου. Είναι μαγικό και μεγαλειώδες συγχρόνως, αν το σκεφτεί κανείς - πριν κάποιες λίγες χιλιετίες, στην αρχαία Αίγυπτο, γραφή και ανάγνωση μάθαιναν οι μυημένοι στα μυστήρια και οι ανώτεροι αξιωματούχοι του κράτους. Ο Στρατηγός Μακρυγιάννης έμαθε να γράφει στα 45 του, με μόνο στόχο να μπορέσει να αφηγηθεί την ιστορία του στις επόμενες γενιές. Σήμερα στη δύση μαθαίνουμε να γράφουμε στα 4-5 μας χρόνια περίπου. Πρόοδος.

Σήμερα τα βουνά τα παίρνουμε πια μόνο για "αποδράσεις στη φύση" (για να 'αποδράσεις' σημαίνει οτι ζεις σε φυλακή, αυτό το έχουμε σκεφτεί;). Τη φύση τη συναντάμε στα βιβλία "εμείς και ο κόσμος", του δημοτικού. Στο γυμνάσιο μπορεί να κάνουμε κανα πρόγραμμα ημερήσιο σε Κέντρο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης. Στο λύκειο πια μόνο διαβάζουμε, κι αν μείνει χρόνος, γκομενίζουμε λιγάκι. Εκτός και αν ζούμε σε χωριό, φύση για μας είναι το αστικό πάρκο με το γκαζόν και τα αμάζευτα κακάκια των σκύλων, ισως και καμιά γλάστρα στο μπαλκόνι που μας βάζει η μαμά μας να ποτίζουμε ως "εκπαιδευτική διαδικασία" (αν είναι τέτοια μαμά κι όχι από τις άλλες που σε κυνηγάνε να πλύνεις τα χέρια σου άμα πιάσεις χώμα ή χαϊδέψεις κανα αδέσποτο). Η φύση είναι κάτι στο οποίο πηγαίνουμε, είναι "η εξοχή" του καλοκαιριού ή του Σαββατοκύριακου, δεν είναι κάτι μέσα στο οποίο ζούμε, δεν είναι κάτι που αναγνωρίζουμε συναισθηματικά ως σπίτι μας. Αν πάλι ζούμε σε χωριό, οι πιθανότητες είναι οτι "η φύση" είναι κάτι από το οποίο θέλουμε να ξεφύγουμε, γιατί ενέχει αγγαρείες τύπου σκάψιμο, καθάρισμα ζώων, κτλ.

Στο μεταξύ, ο πλανήτης στενάζει βαρειά από την κακοποίηση που υφίσταται: οι θάλασσες και τα ποτάμια δηλητηριάζονται από τα χημικά που χρησιμοποιούμε για να καλλιεργήσουμε την τροφή μας, η σύσταση της ατμόσφαιρας αλλάζει από τις εκπομπές αερίων, δεκάδες είδη ζώων χάνονται γιατί καταστρέφουμε τους βιοτόπους (τα σπίτια τους) για να παράγουμε καουτσούκ, φοινικέλαιο, ή αγελαδινό κρέας. Και άλλα, και άλλα. Θρηνούμε την υποβάθμιση και την καταστροφή των οικοσυστημάτων, αναπαράγουμε βιντεάκια που δείχνουν τη ρύπανση των θαλασσών από τα πλαστικά, αλλά μια χαρά συνεχίζουμε να παίρνουμε το καφεδάκι μας σε πλαστικό ποτήρι μίας χρήσης με καλαμάκι (που είναι μοιραίο να καταλήξει στη θάλασσα και σε νέο σχετικό βιντεάκι). 

Μεγάλωσα με τη νοοτροπία του ανθρώπου-κυρίαρχου, του ανθρώπου που έχει δικαίωμα να παίρνει ότι θέλει από τη φύση χωρίς να έχει υποχρέωση να επιστρέψει ή να αποκαταστήσει τίποτα, τη "ευγενή" νοοτροπία του "κόβω αγριολούλουδα για να  τα προσφέρω"... Η διερώτηση εάν μπορώ να προσφέρω κάτι το οποίο δεν είναι δικό μου, ήρθε αργότερα, όπως και η περιέργεια για το αγριολούλουδο αυτό καθαυτό! Και φυσικά μεγάλωσα επίσης με τη νοοτροπία οτι πρέπει να κάνω ότι περνάει από το χέρι μου για να έχουν τα παιδιά μου "μια καλύτερη ζωή" στο μέλλον.

"Το μέλλον θα ανήκει στους έχοντες την ευφυία της φύσης - στα άτομα, τις οικογένειες, τις επιχειρήσεις και τους πολιτικούς ηγέτες που θα αναπτύξουν μια βαθύτερη κατανόηση της μεταμορφωτικής δύναμης του φυσικού κόσμου και θα ισορροπήσουν το εικονικό με το αληθινό. Οσο περισσότερη υψηλή τεχνολογία διαθέτουμε, τόσο περισσότερη φύση χρειαζόμαστε", γράφει ο Ρίτσαρντ Λουβ στο βιβλίο του "Το τελευταίο παιδί στο δάσος: σώζοντας τα παιδιά μας από το σύνδρομο έλλειψης της φύσης" (γράφτηκε το 2005, αλλά δεν έχει μεταφραστεί στα Ελληνικά).

Αυτή την βαθύτερη κατανόηση του φυσικού κόσμου είναι ζητούμενο να αποκτήσουμε, αλλά πώς; Οι περισσότεροι από μας πάμε βόλτες στη φύση, αλλά δεν τη βλέπουμε στην πραγματικότητα, δεν την καταλαβαίνουμε. Ικανοποιούμαστε με το να νιώθουμε μια κάποια ανάταση και ηρεμία καθώς περπατάμε (ή αγκομαχάμε) στα πεζοπορικά μας μονοπάτια, απολαμβάνουμε τον αλλιώτικο αέρα του βουνού, νιώθουμε τη γαλήνη που αποπνέει η διαυγής ακύμαντη θάλασσα στη μοναχική παραλία. Εχω πάντα στο νου μου εκείνο το ποίημα του Καβάφη, τη "Θάλασσα του Πρωιού": βγήκε ο ποιητής να δει κι αυτός λίγο τη φύση, είδε το μεγαλειώδες θέαμα μπροστά του για μια στιγμή, "σαν κοντοστάθηκα", αλλά ξαναγύρισε πίσω στις δικές του άσχετες (με τη φύση) σκέψεις και εικόνες. Το παθαίνουμε. 

Κι αν δεν το παθαίνουμε, πόσο συχνά περπατάμε ή καθόμαστε μέσα στο δάσος ξένοι μέσα σε τόπο ανοίκειο: δεν ξέρουμε τα δέντρα, τα πουλιά, τα άνθη, τα έντομα. Φοβόμαστε. Είμαστε ανήμποροι να καταλάβουμε τα βασικά, το τι συμβαίνει γύρω μας, αλλά δεν το ξέρουμε, και φυσικά σπάνια έχουμε την ταπεινοφροσύνη να διερωτηθούμε ειλικρινά για τον ρόλο τον δικό μας στο χώρο αυτό. Ακούω "είμαι κυνηγός, αγαπάω τη φύση", ή "είμαι στον ορειβατικό", ή "τρελλαίνομαι για τη φύση, βγάζω βόλτα κάθε μέρα το σκύλο μου". Επιπρόσθετα ακούω "δεν πιστεύω να είσαι τίποτα οικολόγος, ε; γιατί τις προάλλες βρήκαμε φίδια στο βουνό" (χαριτολογώντας, είναι γνωστή η δράση των απανταχού οικολόγων να εκτρέφουν λύκους, φίδια, αρκούδες και αλεπούδες στα σπίτια τους και να τα πηγαίνουν με τις αμαξάρες και τα ελικόπτερά τους να τα αμολάνε στα ελληνικά βουνά). Εχουμε πιστέψει το παραμύθι του "κυρίαρχου" του έχοντος δικαιώματα (επί των μη-ανθρώπινων όντων). 

Χτίζουμε τις φωλιές μας (τα σπίτια μας) μέσα στο δάσος, χωρίς να γνωρίζουμε τη φύση των άλλων όντων που ζουν εκεί - οι πρόσφατες φωτιές έδειξαν ότι οι περισσότεροι άνθρωποι δεν γνώριζαν την πυρόφιλη φύση του πεύκου, και αυτό αντανακλάται στην πολιτεία που συντάσσει νόμους και δημιουργεί υπηρεσίες. Μη σεβόμενοι τη δύναμη του νερού, χτίζουμε τα σπίτια μας σε ρέματα - μπαζώνουμε τα ρέματα αψηφώντας τον κίνδυνο που διατρέχουμε. Καλύπτουμε το έδαφος με άσφαλτο και τσιμέντο, και το νερό δεν απορροφάται από τη γη. Ετσι «μοιραία» (με μαθηματική ακρίβεια) έχουμε πλημμύρες. Επειδή δεν γνωρίζουμε δεν σεβόμαστε τα στοιχεία της φύσης και τις ιδιότητές τους.

Χρειαζόμαστε ένα νέο μοντέλο διαβίωσης, που προϋποθέτει μία νέα νοοτροπία, έναν νέο τρόπο να βλέπουμε τα πράγματα. Ισως όχι τόσο νέο! Οι μακρινοί μας πρόγονοι, και όσοι ακόμα καταφέρνουν και ζουν με βαθειά σύνδεση με τη φύση (αυτοί που ονομάζουμε "πρωτόγονους", "άγριους", "απολίτιστους") έχουν να μας διδάξουν πολλά. Για το λόγο αυτό, υπάρχουν σήμερα άνθρωποι (ερευνητές, ανθρωπολόγοι, φυσιογνώστες, εκπαιδευτικοί, κτλ) που αποφασίζουν να ζήσουν ως φιλοξενούμενοι "άγριων" "ξεχασμένων" φυλών, να εκπαιδευτούν από αυτούς, και να μεταφέρουν τη γνώση αυτή στον λεγόμενο δυτικό πολιτισμένο κόσμο.

Νομίζω χρειάζεται να επανεξετάσουμε τις έννοιες «σπίτι» και «σχολείο». Ισως εάν οδηγηθούμε να νιώσουμε τη γη σαν σπίτι μας να την φροντίσουμε και να τη σεβαστούμε. Εάν συνειδητοποιήσουμε δε ότι είναι το σχολείο μας, μπορεί να γίνουμε μαθητές της.

Το κύριο χαρακτηριστικό που φαίνεται να επιδεικνύουν οι "άγριες" και "πρωτόγονες" φυλές που ζουν ακόμα στον πλανήτη μας, στη σχέση τους με τη φύση (με το σπίτι και το σχολείο τους) είναι η ευγνωμοσύνη.  Η βαθειά τους σύνδεση με τη φύση (φύση είναι και οι υπόλοιποι του είδους μας) βρίσκει την έκφρασή της στην ευχαριστία: με λόγια, πράξεις, τελετές, αλλά κυρίως με μία στάση ευλάβειας (ευ+λαμβάνω) προς τα δώρα της ζωής, της τροφής, της κοινότητας. Ας αρχίσουμε από κει κι εμείς...